Aylin Dağsalgüler
Sarsıntının bütün mecralarda gündemin birinci hususu olduğu günlerde, herkes üzerine düşeni, elinden geleni yapmaya çalışırken, bağlantı alanında çalışan akademisyenleri, kendi alanlarında ne yapılabilir diye düşünmek için çevrimiçi ortamda bir ortaya getirdik. Farklı mecralardan takip ettiğimiz haberleri, içerikleri konuştuk.
Prof. Dr. Halil Nalçaoğlu, Dr. Esra Ercan Bilgiç, Dr. Yusuf Yüksekdağ ve Dr. Sarper Durmuş ile gerçekleştirdiğimiz bu sohbetin hedefi Türkiye’nin son yıllarda yaşadığı bu en büyük afetin nasıl bir bağlantı ortamında bize sunulduğunu tartışmaktı. Bu sohbeti gerçekleştirdiğimiz sırada bir yanda enkazın altındaki yakınlarının cenazesini bekleyenler, bir yanda da enkazı süratle kaldırıp inşaatlara başlama hevesindekiler vardı.
Siyasette ve medyada ‘asrın felaketi’ olarak çerçevelenen bir lisan oluştu. 1999 yılındaki zelzelede de birebir tarifin kullanıldığını biliyoruz. O periyoda nazaran daha fazla mecramız var. Elimizde, önümüzde daha fazla ekran var. Ve irtibat artık tek istikametten gerçekleşmiyor. Bu kalabalık ortamda toplum olarak ne durumdayız?
Halil Nalçaoğlu Halil Nalçaoğlu: Şu anda Türkiye olarak çok büyük bir olay yaşıyoruz ve sanırım ne kadar büyük bir olay yaşadığımızı tam anlayamıyoruz da. Burada gerçek bir felaket var ve bunun sonuçları dalga dalga, topluma, insanların psikolojisine, iktisada, siyasete, demografiye, kültüre kadar her alana yansıyor. Velhasıl bundan etkilenmeyen bir bölge, bir alan var mıdır bilmiyorum. Bütün bunların yanında siyaset, iktisat, demografik hareketlenme derken iletişimciler olarak bugün bir ortaya gelme nedenimiz biraz olayı bağlantı perspektifinden irdeleyebilir miyiz diye düşünmek istiyoruz sanırım. Biraz genel başlayayım. Yani biraz tahminen malumun ilan olacak lakin, Türkiye’de çok önemli bir bağlantı sorunu var. Bunu iki katmanda inceleyebiliriz. Bir tanesi yaygın bağlantı; bir iletinin bir yerden bir yere gitmesi diyeyim. Yaygın sözünü olumsuz manada kullanmıyorum. Matematiksel irtibat kuramındaki tarifiyle bağlantı demek istiyorum. Biliyoruz ki bu temel sinyal transfer olayı, taşınabilir irtibat ağları manasında, zelzele bölgesinde hâlâ olamıyor maalesef ve bu çok büyük bir sorun. İkincisini irtibatın bir öteki tarifinden, bir öteki irtibat yaklaşımından yola çıkarak saptayabiliriz. Burada bağlantının kurucu fonksiyonu diyebileceğimiz ve tek tek insanların, bireylerin içinde var oldukları dünyayı, etraflarını manaya ve anlamlandırma pratiklerini kastediyoruz. Burada da bir sorun var… Kelamını ettiğim birinci sorun, kabaca bu toplum sayesinde çok büyük ekonomik varlıklar haline gelmiş olan telekom şirketlerinin bir afette daha yine fonksiyonsuz kalması daha ayrıntılı konuşulabilir. Fakat bahsettiğim ikinci büyük soruna bilhassa odaklanmakta tahminen fayda var. İrtibatın kurucu fonksiyonu derken neyi kastediyorum? Burada ne var karşımızda?
‘TÜRKİYE OLARAK İKİNCİ BİR METEORU BEKLİYORUZ’
Burada, Naci Görür Hoca’nın da söylediği bir büyük zelzele realitesi var. Durumu aktarmak için realite ya da gerçeklik kavramını kullanıyor, zelzele gerçekliği diyor. Hoca diyor ki bu enflasyondan da işsizlikten de daha kıymetli ve öncelikli. Hangi partinin iktidar olduğundan da kıymetli. Zira bu, felaket sinemalarında yerküreye bir meteorun yaklaşması üzere bir şey. Bu durumda hiçbir şeyin ehemmiyeti kalmıyor doğal olarak. Bir meteor yaklaşıyor Türkiye’ye, daha evvel de yaklaşıyordu. Çarpıyor, yakıp yıkıyor, herkesi, her şeyi etkiliyor. Sonra işte tırnak içinde yaralar sarılıyor. Ve sonra toplum ve toplumu yönetenler ikinci meteoru beklemeye başlıyor. Özetle şu anda biz Türkiye olarak ikinci bir meteoru bekliyoruz. Beklerken süratli, kapsamlı, tesirli tedbirler alıyor muyuz? Hayır, almıyoruz. Neden?
Acaba Profesör Görür’ün söz ettiği mananın kurulmasında mı bir sorun var? Ben bunu anlamaya çalışıyorum. Artık bunun olup olmadığını anlamak için de nereye bakacağız? Yaygın irtibat modalitelerine, yaygın bağlantı mecralarına, işte toplumsal medyası, televizyonu, dijital platformlardaki yayınları, podcastleriyle, aklınıza gelebilen her türlü irtibat pratiğine, WhatsApp kümelerine tahminen Telegram’a bakmamız gerekiyor. Zira velhasıl enformasyonun üretildiği, dağıtıldığı, tüketildiği her mecra aslında bizim bu realiteyi anlamamıza, olduğu üzere kurgulayabilmemize katkı veriyor.
Bunu yalnızca diğer alanlardan soyutlanmış bir irtibat sorunu olarak da göremeyeceğimizi belirtmeliyiz alışılmış. Örneğin istediğimiz üzere değil fakat sanki bunun yerine nasıl bir gerçeklik kuruluyor? Tahminen bugün bunu da konuşacağız. Örneğin ben 1999 sarsıntısını de çok uygun hatırlıyorum. İzmir zelzelesi yakın vakitte, doğal onu daha düzgün hatırlıyorum. Denizli, Elazığ aklınıza gelen bütün yakın devir sarsıntıları hatırlıyorum. Doğrusu bugünkü irtibat kipinde evvelkilere nazaran bir değişiklik görmüyorum. Daima birebir şeyler oluyor. Binalar çöküyor. Enkaz altında beşerler var. Toplum ‘kenetleniliyor’. Bir yardım seferberliği başlıyor. Devlet harekete geçiyor. İşte enkazlar kaldırılıyor. Kahramanlar yaratılıyor. Müzik eşliğinde sunuluyor bunlar da. Sonra yardım paraları, vergiler toplanmaya başlanılıyor. Bir yara sarma psikolojisiyle hepimiz olduğu üzere takviye olmaya çalışıyoruz o bölgelere. Ve giderek sönümleniyor bu.
‘ÖNCE İNKAR, SONRA ÖFKE, ARTIK PAZARLIK…’
Bakın bir hafta on gün geçti şimdiden hafif hafif sönümleniyor birinci reaksiyon. Özel yayınlar bitti. Ulusal yas yedi gündü. Yavaş yavaş artık normalleşmeliyiz psikolojisi hükümran olmaya başlıyor. Güya adeta travmanın etapları üzere. Evvel inkar, sonra öfke, artık galiba pazarlık etabına geldik. Ondan sonra bir buhrana gireceğiz. Ve sonra ahenk sağlayacağız. Ve yeni meteorumuzu beklemeye başlayacağız. Yani güya bu süreç travma teorisinin anlattığı üzere sürüyor. Bu etapları geçerken olup biten şeylerde ben bir değişiklik gözlemlemiyorum. Doğal olarak biraz karamsarım. Sonuçlarında da bir değişiklik olacağını yani Profesör Naci Görür’ün bahsettiği realitenin amiyane tabirle bizlerin ve yöneticilerin başına ‘dank edeceğini’ zannetmiyorum. Dijital bağlantı çağında dünya tasavvurumuz içine girdiğimiz bu bağlantı süreçleriyle şekilleniyor. Aslında ben bağlantısı ‘toplumsalın kurucu unsuru’ olarak tanımlıyorum. Bu türlü bir toplumsal kuruluyor bu irtibatla. Ve daima tıpkı biçimde kurulduğu için de değerli bir değişiklik de karşımıza çıkmıyor. Karamsar başladım biraz lakin açıkçası gördüğüm biraz bu türlü.
Daha özelde natürel birlikte tartışacağımız bir sürü sorun var. Onların da başlıklarını söyleyeyim. Girersiniz girmezsiniz farklı bir sorun. Afet pornografisi diyebileceğimiz bir şey olup bitiyor. Harikulade bir kutuplaşma var. Birebir şeyleri seyretmiyor toplum. Dijitalde olanlar öbür şey seyrediyor. Ulusal kanalların yarısında öteki öbür yarısında diğer şey seyrediliyor. Yani iki farklı zelzele kurgulanıyor demektir bu. Etik bir sürü sorun oluyor. İşte mahremiyetler ihlal ediliyor daima olarak…
‘DEPREM NEDEN GAZETECİYE GEREKSİNİMİMİZ OLDUĞUNU GÖSTERDİ’
Toplumsalın kurucu öğesi bağlantı şayet daima birebir biçimde kuruluyorsa ve tüm bilgiler aynı çerçeveyle sunuluyorsa, siz de karamsarım dediniz ancak, bunu aşmak için, unutmadan uygunlaşmak için medya hiç aracılık etmeyecek mi? Medyanın bu türlü afet, kriz vakitlerinde bir ortada tutma, kutuplaşmayı tedbire ve birleştirici olma gücü varsa onu aslında yaratamayan bir medya çıkmış oluyor. Öteki bir değerli kavram da sizin söylediklerinize de ek dezenformasyon. Kriz, kaos ve afet vakitleri dezenformasyonun, yanlış bilginin süratle yayıldığı vakitler. WhatsApp kümelerinden gönderilen komplo teorilerini ses kaydı yahut görüntü ile yaygınlaştıran ve inananlar var. Artık o denli şeylere şahit oluyoruz ki hepimiz insanız ve hepimizin kırılma anları var. Klâsik medya da bunu yaymaya aracı oluyor. Medya okur-yazarlığı konusunda da çok ileride olduğumuz söylenemez. Bu bahiste neler yapabiliriz?
Sarper Durmuş Sarper Durmuş: Bu soruyu zelzele bölgesinden haberleri nasıl aldığımızı anımsayarak cevaplamaya çalışalım. Evvel televizyon; haber kanallarının ekseriyeti mucize kurtarma haberlerine odaklandı. Durumun vahimliğini gizlemeye, arama-kurtarma ve yardım çalışmalarındaki büyük aksaklıkları örtmeye çalıştılar. Felaketin boyutları o kadar büyük ki bunu birinci elden gören iktidar medyası muhabirlerinin satır ortalarında bile olsa olayın ciddiyetini aktarmak durumunda kaldığını gördük. Öte yandan, toplumsal medyaya bakınca acı içinde yardım isteyen insanları gördük. Twitter ya da Tik Tok’ta duyduğumuz sesler bize olayın vahimliğini gösterdi. Aslında, muhalif haber kanallarının da toplumsal medyadan gelen içerikleri sıklıkla kullandığını gördük. Bilhassa kriz durumlarında toplumsal medya alandan süratli bilgi akışını -kaotik bir halde olsa da- sağlayabiliyor. Öte yandan Türkiye’deki ana akımı oluşturan diyebileceğimiz, çok izlenen kanalların makus sabıkası ve lineer anlatımıyla sınıfta kaldığı ortada.
Bir de gazeteciliğe neden muhtaçlığımız olduğundan bahsetmek isterim. Cüneyt Özdemir’in Hatay’daki bir yayını sırasında bir sıhhat vazifelisi bölgeye Ankara’dan zelzelenin birinci gününde geldiğini ve birinci günden beri Cüneyt Özdemir’in YouTube yayınlarını izlediğini söylüyor. Bu şu yüzden değerli, bu kişi formal ya da informal haberleşme ağı olduğunu düşüneceğimiz bir devlet kurumunda, Sıhhat Bakanlığı’nda çalışıyor. Buna karşın etrafında olan olayların ne olduğundan haberdar olabilmek için YouTube’dan bir yayın izliyor ve bu gazeteciye teşekkür ediyor. Yani olağan periyotlarda bile mahallemizde, belediyemizde, vilayetimizde neler olduğunu anlamak için olayları bize düzgün bir halde anlatan, bilgileri ve olguları toplayan gazetecilere muhtaçlığımız var. Natürel ki vakit içinde Türkiye’de devlet ve sermaye baskısıyla gazetecilik aşındırıldı, lakin farklı olaylar bize gazeteciliğe ve düzgün, özgür bir medya ortamına ne kadar çok gereksinimimiz olduğunu anımsatıyor daima.
Ahmet Hakan CNN Türk’te ekranı ortadan ikiye böldürüp iki farklı kentte enkaz altındaki depremzedeyi yarıştırırken (!), askerin daha büyük sayılarda ve çok daha erken mobilize edilmiş olması gerektiğini Twitter’dan duyduk. Instagram ve Tik Tok’ta yardıma gereksinimi olan beşerler seslerini duyurmaya çalıştı. Problemler anlatıldı. Bu açıdan çok kıymetliydi. Fakat bir taraftan da aldatıcı bilgiler, uydurma adresler, palavra haberler ya da insanları örneğin Suriyelilere karşı nefrete iten, sorumsuz paylaşımların da çok süratli yayılan orman yangınları üzere dağıldığını da gördük.
Yani burada her şeyden evvel kendi imajını düşünen, hakikati daima üstten alınan kararlarla değiştirmeye çalışan bir devlet olduğu malumumuz. Lakin bir taraftan da toplumsal medyada ne oluyor? Twitter’ın ve TikTok’un -o daha az konuşuldu- on iki saat boyunca, beşerler yardım çığlıklarını toplumsal medyadan duyurmaya çalışırken yasaklanmış olması, boğazının sıkılmış olması en kolay tabirle çok vahim. Lakin tıpkı vakitte da bu platformları da aldıkları karar ve tavırlar üzerinden eleştirmek, takip etmek gerekiyor.
Ulaştırma ve Altyapı Bakan Yardımcısı ‘Birtakım taleplerimiz oldu Twitter’dan’ diye bir açıklama yapmıştı. Bunun üzerine Türkiye’deki Twitter engellemesinin yakında kalkacağını da direkt Elon Musk tweetlemişti. Yani bu işin Twitter tarafında da çok üstlerde konuşulduğunu görüyoruz. Ve bizim toplumsal medya platformlarına söz özgürlüğünü koruyup korumadıklarını ve palavra haberlerin ya da nefret telaffuzunun yayılmasına imkan sağlayıp sağlamadığını sormamız gerekli. Bunun için kâfi sayıda işçi çalıştırıyorlar mı? Bilhassa İngilizce dışındaki lisanlardaki kaynak eksikliklerinin ayrıyeten konuşulması gerekiyor. Biz doğal ki yasakçı, engellemeci devlet aklıyla ilgili tenkitlerimizi yaparken bizim üzerimizden tonlarca para kazanan dijital platformları da sorgulamamız gerekli. Düşünsenize bu kaosun ortasında Twitter etkileşimi ne kadar arttı ve olağan bir vakte nazaran bize ne kadar fazla reklam göstermiş oldu? Bizim üzerimizden bu kadar para kazanan platformların haklarımızı korumak için neler yaptığını da konuşmak lazım.
‘MERKEZİ VE OTOSANSÜRÜ BİR ORTADA GÖRDÜK’
İlk söylediğinizle ilgili ekleme yapmak isterim. Dijital mecralardaki yayınlar kadar, muhtemelen televizyon daha da çok izlendi. İnsanların farklı seslere ne kadar gereksinim duyduğunu da gösteriyor verdiğiniz örnek. NTV’de muhabir Yağız Şenkal canlı yayındayken bölgeden bir vatandaşla konuşurken sesinin kesildiğini gördük. Haydi onu merkezden yaptılar, diyelim ki o merkezi bir sansür; ancak Show TV muhabirinin tenkit içeren bir kelam duyduğu anda mikrofonunu çekmesi içselleştirilmiş, otosansüre örnekti.
Halil Nalçaoğlu: Bu alandaki habercinin halet-i ruhiyesi, yaptıkları, yapmadıkları ya da stüdyoda da olabilir; iki isim öne çıktı. Bir tanesi bu Mehmet Akif Ersoy’un yaptığı Habertürk’te kamera ışıklarını kapattırmak. Bence çok etkileyici bir performanstı. Zira yeniden bizim olayı algımızı belirleyen bir çerçeveyi, ışığı, ortadan kaldırdı. Kamera ışıkları açıkken orada bu türlü pırıl pırıl konuşuyor beşerler. Böylelikle işin çok çok değerli bir boyutunu görmemiş, algılamamış oluyoruz. Algılamadığımızı lakin ışıklar kapatılınca fark ediyoruz. Mehmet Akif Ersoy bir anda o dehşetli karanlık gerçeğini, sarsıntı bölgesinde elektrik olmadığı gerçeğini, yani telaffuz dışı bir gerçeği bizim gözümüzün içine sokmuş oldu. Bence çok uygun bir hareketti.
Bir de Dilara Gönder var istifa eden Show TV’den. Dilara Gönder de konuğuna da fazla kelam hakkı vermeden isyan etti canlı yayında. Ve sonra da istifa etti, ‘istifa ettirildiği’ yazıldı, çizildi. Bilemiyorum iç yüzünü. Bir evvelki örnekteki üzere yeniden telaffuz dışı bir durumu, tahminen şuurlu olmasa da, öfkeyi algı evrenimize sokuverdi. Burada da demin senin söylediğin üzere devlet tarafından çizilen çerçevenin dışına çıktığı için tahammülsüzlükle karşılandı ve kurumundan ayrılmak durumunda kaldı. Yani bu türlü iki değişik örnek yaşandı. Öte yandan bunlar sanırım istisnai örneklerdi. Kural olan, ‘devletimiz çalışıyor’ söylemi o denli değil mi? Devlet herkese daha birinci günden ulaştı. AFAD’ın açıklamasında biliyorsunuz. Birinci gün her enkaza ulaşıldığı söz edildi. Gerçekleri çarpıtmak, yanlış ya da eksik yansıtmak bu türlü durumlarda çok tehlikeli. Zira iki gün bölgeye gidilemediği bilinen bir gerçek artık. Yani çizmesi beklenen çerçevenin aslında bayağı çizildiğini düşünüyorum ben. Ulusal kanallar nezdinde yani.
Bir not daha ekleyeyim ondan sonra bırakayım kelamı. O da tahminen bizi kutuplaşma konusuna götürecek. Ben muhalif olarak tanım edilen kanalları daha fazla izleme eğilimindeyim. Bu kanalların sahiden de daha âlâ olmalarını beklerdim. Beklerim yani. Zira bir tarafa bakıyorsunuz, yani terazinin bir kefesinde her şey çok uyguna gidiyor. Devletimiz güçlü, halledeceğiz, yaraları saracağız retoriği. Öbür tarafta ise her şey çok berbat. Devlet genel olarak, amiyane tabirle, ‘çuvalladı’. Bütün her şey bundan ibaret. İşte her şeyin sorumlusu ‘siyasal iktidar’ retoriği. Her ikisinde de hakikat boyutlar olabilir. Burada pek çok toplumsal durumda olduğu üzere aslında grinin farklı tonları kelam konusu. Vazifesini yapmayan, ihmal eden yasalar karşısında sorumludur şüphesiz, buna bakılır. Lakin benim burada dikkat çekmek istediğim husus toplumsal kopuş. Ortadaki boşluk. Bu da çok rahatsız edici. Bu da kayda geçmesi gereken bir şey üzere geliyor bana.
YARIN: Zelzele ve çocuklar, afet pornografisi..